Η αναίρεση του δόγματος της αναλογίας του όντος με βάση τα συγγράμματα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά

Βασική θέση της παρούσας διατριβής είναι ότι στο θεολογικό έργο του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά, μπορούν να εντοπιστούν όλες οι προϋποθέσεις για την αναίρεση του «δόγματος της αναλογίας του όντος», με σκοπό την αποκατάσταση της θεολογικής αλήθειας όπως αυτή θεμελιώθηκε από τους θεοφόρους Πατέρες της Εκκλησίας. Η αναλογία χρησιμοποιείται από τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, ως λογική μέθοδος συλλογισμού, η οποία δε στηρίζεται στις διάφορες γνώμες, αλλά στις αυτόδηλες προτάσεις της πίστεως. Ο συλλογισμός με βάση την αναλογία, αποτελεί μέρος της προσπάθειας του ανθρώπου να κατακτήσει το φυσικό δώρο της απλής σοφίας. Αποτελεί χρήσιμο εργαλείο στην προσπάθεια του ανθρώπου να οδηγηθεί διαμέσου των κτισμάτων, στη δοξολογία του Δημιουργού. Είναι βέβαια ένα απλό φυσικό μέγεθος και όχι δώρο της θείας χάριτος. Ακολουθώντας το Διονύσιο Αρεοπαγίτη, ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς θεωρεί ότι η αναλογία αποτελεί νοερή ενέργεια και φυσική οδό κατανόησης των θείων μυστηρίων. Ως φυσική ενέργεια του νου είναι ολότελα διαφορετική από την υπερφυσική γνώση και την ακατάληπτη ένωση με το Θεό, γι’ αυτό θεωρεί ότι πρέπει να παύσει εντελώς η λειτουργία της, προκειμένου να γίνει ο νους δεκτικός των θεοποιών δωρεών του Αγίου Πνεύματος. Η κατ’ αναλογία οδός, επειδή χρησιμοποιεί παραδείγματα, εικόνες και αναλογίες οι οποίες προέρχονται από την πεπερασμένη εμπειρία του κτιστού κόσμου, υστερεί από την αποφατική οδό, η οποία προχωρεί διαμέσου της άρνησης του κτιστού. Η νοερή ενέργεια με την οποία μπορούμε να απεικονίσουμε αναλογικά την αιτία των όλων διαμέσου παραδειγμάτων, αποτελεί ένα φυσικό τρόπο περιγραφής των θείων, ο οποίος αυτό που φανερώνει εν τέλει είναι ότι η θεία ένωση είναι άρρητη και εντελώς πέρα από τη φύση. Αντίθετα από την «αναλογία του όντος», η χρήση του παραδείγματος και της αναλογίας στη θεολογία, σκοπό έχει να διαφυλάξει τον απόκρυφο χαρακτήρα του μυστηρίου και να φανερώσει σε όσους νοούν σωστά ότι η θεία ένωση είναι άρρητη και παντελώς ανέκφραστη. Επιπλέον, για όσους επιθυμούν πραγματικά να γίνουν θεόμορφοι, η χρήση της αναλογίας και του παραδείγματος, αποτελεί ένδειξη για την ανάγκη παύσης από κάθε φυσική ενέργεια του νου, ούτως ώστε να οδηγηθεί στην κάθαρση και να προετοιμαστεί για τη θεία ένωση. Την απουσία των αναλογιών και των παραδειγμάτων αναπληρώνει, σε όσους έγιναν θεόμορφοι, η παρουσία της χάριτος του Αγίου Πνεύματος. Ο καθένας μπορεί να μετάσχει στον πλούτο της θεότητας, ανάλογα με το μέτρο εκείνης της καθαρότητας η οποία φέρνει το Θεό κοντά του, διαμέσου της υπέραγνης Θεοτόκου Μαρίας. Η «αναλογία της εκάστου καθαρότητας» αποτελεί μία βιωματική κατάσταση πίστεως στο Θεό, κατά την οποία η Θεοτόκος γίνεται η αιτία ώστε να κατοικήσει μέσα στον άνθρωπο όλος ο πλούτος της θεότητας. Ο θείος πόθος και ο άυλος έρωτας προς την αληθινά θεοειδή παρθένο, αποτελεί το μέτρο και την αναλογία της προς το Θεό ειλικρινούς εφέσεως και της καθαρότητας του θείου φωτισμού. Δι’ αυτής θεοποιείται ο άνθρωπος, «οὐ τῆς ἀπὸ τῶν λόγων ἤ τῆς τῶν ὁρωμένων στοχαστικῆς ἀναλογίας». Η «στοχαστική αναλογία» δεν οδηγεί στην κάθαρση της καρδιάς, αλλά σ’ αυτήν οδηγεί μόνο η ιερή ησυχία, της οποίας υπόδειγμα και σαφή απόδειξη αποτελεί η Παναγία Θεοτόκος.